Halı ve Dokumacılık

Bergama Halıları ve Dokumacılık

Dokumacılık geleneği, Bergama’da oldukça güçlü bir el sanatıdır. Bölgede halı dokumacılığının yanında, kilim dokumalar ve yöresel kumaşlar da üretilmektedir. Dokumacılık bakımından oldukça zengin olan Bergama ilçesi, özellikle halı dokumacılığında Kız Bergama Halılarıyla tanınmaktadır.

Tarih boyunca Bergama’nın bir yerleşim yeri olması, ovalık ve sulak yerleşim özelliklerinin yanı sıra dağlık alanlarda yerleşim ve buna bağlı gelişen yayla kültürü, bu bölgeye yerleşen Yörük ve Türkmen boyların çeşitliliği, Balkanlardan gelen göçmenler, bu topraklarda sürdürülen tarımsal faaliyetler ve sürdürülen zanaatlar Bergama’nın kültürel yaşamının büyük çeşitliliğe sahip olmasını sağlamıştır.

Eski çağlardan beri insanlar hayatta kalabilmek için doğayla mücadele etmiş ve yaşamını sürdürecek ürünleri yine doğadan elde etmiştir. Barınma, beslenme ve örtünme gibi temel ihtiyaçları için çevresinde bulunan bitki ve hayvanlardan yararlanmıştır.

İnsanoğlunun başta barınma ve giyinme ihtiyacını karşılayan ürünlerden biri olan keçe, Türklerin dünyaya armağan ettiği, “yün liflerinin sıcak su ve sabun yardımıyla nemli bir ortamda sıkıştırılmasıyla oluşturulmuş atkısız ve çözgüsüz tekstil ürünü’” olarak tanımlanabilir.

Türk halı dokumacılığının en eski örneği M.Ö. 3.-2. yy.’la ait olduğu düşünülen ve Asya Hunları tarafından dokunduğu kabul edilen Pazırık Halısı’dır.

Selçukluların halı ve kilim dokumacılığında yüksek bir kaliteye ulaştıkları bilinen bir gerçektir. Anadolu Türk halı dokumacılığına ait elde edilen ilk örnekler 13. yy.’lın başlarına ait olmakla birlikte, 15 ve 16. yy.lara ait Türk halı dokumaları, erken Osmanlı Dönemi halıları olarak bilinmektedir. Desen ve kompozisyon özellikleri bakımından bu dönem halıları, Beylikler Dönemi ve erken Osmanlı Dönemi olarak kabul edilmektedir.

16. yy., Anadolu Türk halı dokumacılığının teknik ve desen açısında en parlak dönemi oluşturur. Bu dönem halıları klasik Osmanlı Devri Halıları olarak bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nin gelişmesine paralel olarak, İran ve Memluk sanatının yakından tanınması Türk halı üslubunda da değişimi beraberinde getirmiştir.

Bergama’nın tarihi hakkında verilen bilgiler ışığında, Türkmen boylarının Bergama kent merkezi ve çevresine ilk yerleştikleri 14. yy., Bergama halılarının başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Bu dönemden itibaren kent merkezi, köyler ve konargöçer yaşam süren Türkmen boyları tarafından çeşitli halılar üretilmiştir. Bölge Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nden sonra Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girmiş ve 1862 yılında yapılan düzenlemelerle konar göçer yaşam süren Türkmen boylarının yerleşik düzene geçmeleri sağlanmıştır. Türkiye Cumhuriyetinin ilan edilmesinden sonra bölgede halı dokumacılığı devam ederek günümüze kadar gelmiştir. Bergama halı dokumacılığı geleneği hakkında yapılan çalışmalardan da yola çıkarak, Bergama halı dokumacılığının köklü bir geçmişe sahip olduğu söylenebilir.

Osman Bayatlı 1957 yılında yayımlanan “Bergama’da Dokumacılık” adlı makalesinde; 19.yy.’da Bergama’da her evde halı veya pamuklu bez tezgâhı bulunduğunu ve 1880 yılında açılan çırçır fabrikasının ardından ikinci bir kumaş fabrikasının açılması üzerine yöre halkı tarafından karşı konularak tarihte “Kanlı Fabrika” adı verilen bir protesto ile karşılaştığını, fakat tüm çabalara rağmen dokumacılığın git gide azalarak, sadece kozak, Yuntdağı ve Yağcıbedir köylerinde sürdürüldüğünü belirtmektedir.

Bergama Halıları diğer bir ad ile Bergama Dokumaları, Bergama Merkez ve Köylerinde yörenin en gelişmiş el zanaatlarından olan halı, kilim, çuval, heybe, seccade gibi yünlü dokumalar (star) köy tezgahlarında dokunmaktadır. Halılarda kök boyalarının başarıyla kullanılması, renginin atmaması ve daima parlak kalması, bu halıların üstünlüğünü göstermektedir. Ayrıca, halıların ev tezgâhlarında Gördes-Türk düğümü ile dokunmuş olması da ayrı bir özellik taşımaktadır. Halıcılık, geleneksel el sanatı olmasının getirdiği birikimle, kültürel izlerin üzerinde en net biçimde görüldüğü ürünlerin toplandığı bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Batı Anadolu Bergama Halıları ile ilgili olarak önemli araştırmalar yapılmıştır. Bilim adamları, araştırmacılar ve koleksiyonerler tarafından Batı Anadolu Bergama Halıları iki ana dönem ve 18 ana başlık ile dört bölge altında toplanarak tanımlanmaktadır.

A: Erken Devir Bergama Halıları

1. Holbein Grubu Küçük Madalyonlu Bergama Halıları
2. Holbein Grubu Sekizgen Madalyonlu Bergama Halıları
3. Lotto Grubu Rumi Raporlu Bergama Halıları
4. Bellini Grubu Bergama Halıları
5. Memling Grubu Türkmen Aynalı Bergama Halıları
6. Transilvanya Grubu Bergama Halıları
7. Büyük Madalyon Grubu Bergama Halıları
8. Köşeli Kare Madalyon Grubu Bergama Halıları

B: Geç Devir Bergama Halıları

1. Çanakkale Kazdağları Türkmen Grubu Bergama Halıları
2. Yuntdağı Grubu Bergama Halıları
3. Yağcıbedir Türkmen Grubu Bergama Halıları
4. Yüncü ve Karakeçili Türkmen Grubu Bergama Halıları
5. Kozak Grubu Bergama Halıları
6. Mihraplı Seccade Bergama Halıları
7. Geometrik Şemalı Bergama Halıları
8. Zemini Uzun Bantlarla Belirlenmiş Bergama Halıları
9. Karadağ Türkmen Grubu Bergama Halıları
10. Gruplandırılmayan Bergama Halıları

C: Bergama Halılarının Bölgeleri

1. Kozak Yöresi:  Gubaş, Kılaz, Karaçeli, Yağcıbedir, Tahtacılar
2. Yuntdağı Yöresi: Derici, Yüncü, Sarıkeçili, Maldan, Gaylan
3. Yağcıbedir Yöresi: Kocaoba, Yağcıbedir, Mazılı, Çağlan, Yenice, Samanlık, İslamlar, Kızılçukur, Demirciler, Kıroba, Çakırlar, Yanıgüde 
4. Karadağ Yöresi: Hardal, Kaan, Muslu, Çepni, Yağcıbedir 

19.yy.’a kadar Bergama halıları çok fazla rağbet görüyordu. Hemen hemen her evde halı tezgâhı vardı. Yılda ortalama 19 km halı ihraç ediliyordu. Özellikle Avrupa’da soylu ve koleksiyonerlerde ve hatta kiliselerde Bergama Halıları oldukça ünlü idi. Günümüzde ise sadece bazı köylerde halı üretimi yapılmaktadır.

Bergama halıları, çeşitli renk ve özelliklerinin yanında öyküleri ile de ilgi çekmektedir. Özellikle “Kız Bergama” adı ile anılan halıları dokuyan Yağcı Bedir (Yaycı Bedir) Aşiretinin bir öyküsü bahse konu halının içine sığdırılmıştır.

Öyküye göre; “Yağcı Bedir Aşireti, Bergama Küçükkaya’da konakladığı dönemde aşiretin oğlu ile obanın güzel kızı birbirlerine âşık olur. Aşiretin Beyi, kızı babasından ister. Fakat kızın babası inat eder, kızını vermez. Bu durum onur konusu yaşanınca kanlı bir kavgaya dönüşmüş. İki tarafın erkekleri savaşmış ve beyin oğlu bu kavgada ölmüş ve Aşiret ikiye ayrılmıştır. Bunun üzerine erkek tarafı göç ederek Sındırgı yöresinde yeni üç köy oluşturarak buraya yerleşmiş. Diğer tarafta kız, büyük üzüntüyle evine kapanıp halı dokumuş, dokuduğu halılara şekillerle ve renklerle tüm duygularını yansıtmıştır.” Örnek olarak; kırmızı, ayrılığı; siyah, üzüntüyü; beyaz, umudu; mavi, tükenmeyen umudu; dört nokta, aşkı engelleyen aile bireylerini; Süleyman yıldızı, Bey’in oğlunu; burgular, gönül kilitlenmesini; çapalar, engellenme araçlarını; kırmızıdan pembeye geçiş, evlenme isteğini dile getirmektedir. Bu desen ve renklerle dokunan halılara “Kız Bergama” denilmektedir.

Bu Mirasın korunmasına yönelik olarak önerilen koruma önlemleri ve tanıtım faaliyetleri ile Bergama Halılarının yeni pazarlara açılabilmesi durumunda halı dokumacılığı ile ilgilenen kırsal nüfus tekrar bu zanaatı kolayca canlandırabilecektir. Modern yaşam standartlarının bir tür dayatması sonucu evlerde kullanımı azalan büyük salon ve oda halıları günümüzde sadece turistler için üretilir olmuştur. Bu nedenle Bergama Halılarının sehpa altı, koridor ve çalışma odası gibi küçük mekânlarda rahatça kullanılabilecek şekilde ufak ebatlılarının daha fazla tanıtımı yapılarak Türkiye içindeki kullanımları da artırılabilir. Halıların kalitesinin yüksek seviyede tutulması, düğüm şeklinin bozulmaması ve doğal materyaller ile üretimine devam edilmesinin sürdürülmesi için üretim aşamalarının kontrollü tutulması ve kurslar ile üretim kalitesinin sürekli en üst seviyede tutulması sağlanabilir.

Kaynaklar

Akpınarlı, F., Begiç, H.N., Kuzay Demir, G. (2020). Çözgüden Düğüme, Düğümden Motife Bergama Halıları. Atlas Akademik Basım Yayın Dağıtım Tic. Ltd. Şti., Ankara.

Bergama Belediyesi (2017). Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Planı 2017-2021, İzmir.

Bergama Belediyesi, (2017). Hayata Dokunan İlmekler: Bergama da Dokumacılık, Bergama Belediyesi UNESCO Dünya Miras Alan Yönetimi Ofisi, İzmir.

Karaçoban, N. (2002). Günümüze Değin Bergama Sergeni. Bergama Belleten, BERKSAV. Sayı: 11, İzmir.

Karavar, G. (2007). Bergama Halılarının Tasarım Özellikleri ve Yeni Halı Tasarımları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.

Kayıpnaz, F., Kayıpnaz, N., Genç, M. ( 2001). Tarihten Günümüze Bergama Halıları. Bergama Belleten, BERKSAV, Sayı: 10, İzmir

Pinkwart, D., Steiner E. (1991). Bergama Çuvalları. Die Schmucksacke der yürüken Nordwestanatoliens. 

Steiner, E., Ammermann, E. Pinkwart, D. (2019). Bergama Kilimleri. Fotokitap Fotoğraf Ürünleri Paz. ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul.

Steiner, E., Pinkwart, D., Ammermann, E. (2014). Bergama Heybe ve Torba, Traitionelle Taschen der yürüken Norwestanatoliens.

AboutBergama Alan Başkanlığı