Çeyiz ve Çeyiz Serme
Çeyiz ve Çeyiz Serme
Bergama ve Kozak kültürünün en önemli özelliklerinden biri de halkın gelenek ve göreneklere bağlılıklarını sürdürmesidir. Sözgelimi, kız isteme, düğün, kına yakma, gelin oynatma, çeyiz serme, doğum, askere gönderme, cenaze töreni, yeme-içme alışkanlıkları ve halk oyunları halen Kozak’ta tüm canlılığı ile yaşanmaktadır.
Çeyiz ve çeyiz serme, gelin çeyizi hazırlama ve gelin çeyizi adlandırılması gibi gelenekleri Türkiye genelinde de görmek mümkündür. Gelin çeyizi yeni evli bir çiftin evlerinde ihtiyaç duyacakları hemen hemen tüm eşya ve alet-edavatların evlenecek kız ve ailesi tarafından hazırlanmasıdır. Düğün olmadan önce hatta daha kız, çocuk yaşlardayken dantel örtüler, kese ve yelek, hırka gibi tamamen el işine dayanan örgü eşyalar yanında işlemeli veya dantelli havlu, işlemeli yastık ve yatak takımları gibi dokuma ve el işinin biraya geldiği eşyalarda çeyiz içinde yer almaktadır. Halı-kilim, tencere-tava ve perde-kanepe örtüsü gibi farklı ev ihtiyaçlarının da toplandığı çeyiz hazırlama sürecinin, kız çocuklarının doğumu ile başladığı da görülmektedir. Kız çocukları doğduğunda komşu ve akrabaların çeyizlik örtü, atkı ve hatta dantel büfe takımları getirmeleri adettendir.
Kız çocukları biraz büyüdükten sonra ise yakın akrabalarının yeni ev aletleri üretildikçe ütü, fritöz, karıştırıcı gibi elektrikli küçük ev aletlerini dahi almaya başladıkları görülmektedir. Tüm bu unsurlar dâhilinde çeyizin hazırlık sürecine baktığımızda tam bir işbirliği ve sosyal katılımın söz konusu olduğu görülmektedir. Bu yardımlaşma temeline dayalı katılım süreci hem satın alınan eşyalarda ve hem de tamamen el işine dayalı örgü-dantel-işleme gibi geleneksel el sanatlarının yaşatıldığı el yapımı eşyaların hazırlamasında söz konusudur.
Çeyiz içinde ön plana çıkan unsurlar arasında olan “çeyiz sandığı” ise genellikle ahşap oyma veya kakma kimi zaman ise oyma ve kakma tekniklerinin bir arada kullanıldığı bezemeler ile süslüdür. Yine çeyizin en önemli unsurları olan ve genellikle el işlemeleri ve dantel oyalar ile bezenen yatak takımları, oda takımları ve havlular gibi tamamen geleneksel el sanatlarını yansıtan eşyalar konulmaktadır. Çeyiz sandığı bu nedenle tüm çeyiz içinde en çok görülmek istenen ve en dikkat çeken unsurdur. Çeyiz sandığının kız evinden çıkarılarak erkek evine veya yeni evlenen çiftin var ise kendi evine götürülmesi de sandığın çeyiz içinde taşıdığı ayrıcalıklı anlamı nedeni ile önemlidir. Çeyiz sandığının kız evinden çıkarılması ve yeni eve götürülmesi genelde kız ve damat tarafından gelen geniş akraba kitlesinin katılımı ile yapılmaktadır. Çeyiz sandığı çıkarılırken kız evinde damat evinden gelen yiyeceklerin ve içeceklerin konuklara ikram edilmesi hatta bazı bölgelerde müzik eşliğinde oyunlar oynanması gelenekleri de vardır.
Yıllarca süren hazırlık süreçleri sonrasında çeyizde yer alan el işlerinin yıkanması, ütülenmesi ve sergilenmesi diğer ev eşyalarının bakımları yapılarak, kurdele ve fiyonklarla süslenerek sergilenmeye hazırlanması ise “çeyiz serme” olarak karşımıza çıkmaktadır. Yıllar süren çabalar sonrası bir araya getirilen ve kutulardan çıkarılan eşyalar yine komşuların, akrabaların ve kız evi yanında erkek evi de denilen damat tarafından gelen kadınların birlikte çalışması ile yıkanmakta, ütülenmekte ve sergilenmek üzere hazırlanmaktadır. Çeyiz sergileme ile kız tarafının hazırladığı tüm eşyalar ya kızın evinde ya da düğünden önceki bir süreçte yeni evli çiftin oturacağı yer belli ise onların evine komşu, akraba ve dostların gelip görmesi için yerleştirilmesidir. Çeyiz görmeye gelenler yeni evlenen çiftlere yardım olması için tabaklar, tepsiler ve geleneksel el işleri ile bezenmiş yemeni, kırlent, seccade gibi eşyalar getirmektedirler. Yeni evli çiftin evlerinde ihtiyaç duyacakları eşyaların hazırlanması kapsamında yardımlaşma ve işbölümü oluşmasını sağlayan bu gelenek birçok farklı geleneksel ögenin yaşamasına da yardımcı olmaktadır. Bunlar ana hatları ile şöyle sıralanabilir;
- Dantel, işleme, oya vb. el sanatlarının yaşatılması,
- Büyük çaplı işlerde halk arasında eskiden beri var olan ve imece usulüne dayanan dayanışma ve işbirliği ögelerinin yaşatılması,
- Çeyiz sandığı geleneğinin devam etmesi sayesinde geleneksel tarzda ahşap oyma ve kakma sandık yapımının yaşatılması,
- Çeyiz serme ve sandık çıkarma dâhilinde yaşatılan geleneksel müzik ve dans ögelerinin yeni nesillere aktarılması ve öğretilmesi.
Çeyiz serme geleneğinin yaşatılmasına yönelik, bu geleneğin birçok farklı kültürel içeriğe aynı anda sahip olması nedeni ile halkbilimciler tarafından tüm ayrıntılarının ortaya konulması yönünde incelemeler yapılması gerekmektedir. Böylelikle, farklı kültürel içeriklerin bütünselliğinin korunması ve yaşatılması için gerçekçi öneriler sunulması mümkün olabilecektir.
Kaynaklar
Akpınarlı, F., Begiç, H.N., Kuzay Demir, G. (2020). Çözgüden Düğüme, Düğümden Motife Bergama Halıları. Atlas Akademik Basım Yayın Dağıtım Tic. Ltd. Şti., Ankara.
Bergama Belediyesi (2017). Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Planı 2017-2021, İzmir.
Emekli, G. (2009). Dünya Kültür Miras Listesine İzmir’den Bir Aday: Bergama. İzmir Kültür ve Turizm Dergisi, s. 1 /1 (Eylül-Ekim), ss. 110-114.
