Tümülüsler: Antik Çağda Ölüm
Tümülüsler: Antik Çağda Ölüm, Atalara Saygı ve Bergama Kentsel Peyzajının Gizli Özneleri
Tümülüsler ve Kybele Kutsal Alanı, siyasi güç ve devlet egemenliğinin halka ve uluslararası ortama ilan edildiği bir tür coğrafi işaretleme olarak Bergama Kültürel Peyzajı’nın önemli öğeleridir.
Bergama’da bulunan dinsel ve sosyolojik birçok yönü olan Tümülüsler, antik dönemin ilginç gömü geleneğinin Hellenistik dünyadaki nadir örneklerinden biri olup, kentin anıtsal görünümünü pekiştiren en önemli öğelerdendir. Gerek Hellenistik gerekse Roma Dönemi Bergama’sında soylu ve zengin aileler Tümülüsler şeklinde görülen gömü geleneğini sürdürmüşlerdir. Bu nedenle Bergama’nın çevresinde birçok Tümülüs bulunmaktadır.
Dünya Miras Alanı içine, temel olarak Kale Tepesi’nin önünde uzanan ova yerleşiminde tepeler halinde yükselen altı Tümülüs dâhil edilmiştir. Ayrıca Kale Tepesi’nin doğusunda yer alan İlyas Tepe’deki Tümülüs de yine Dünya Miras alanı içinde yer almaktadır.
Dünya Miras Alanı içinde yer alan toplam yedi Tümülüsün her biri Kale Tepesi’nden bakıldığında kentin peyzajını tamamlamaktadır. Tümülüsler aynı zamanda antik kentin ova yerleşiminin farklı noktalarından Kale Tepesi’ne doğru bakıldığında da Hellenistik başkentin tepesinin peyzajını kilometrelerce uzaklıktan artıran etkiler yaratmaktadır. Ova yerleşimi içinde yer alan Tümülüsler, ayrıca kent planlaması ve kente anıtsal bir etki verme anlamında da önemlidirler. Öte yandan Tümülüslere gömülenlerin aileleri, sevdikleri bu kişileri kent ile birlikte anılan bu büyük yapılar ile ölümsüzleştirdikleri görülmektedir.
Bergama’daki Tümülüslerden Roma Dönemi’nde inşa edilen Maltepe Tümülüsü, kentteki Hellenistik geleneği sürdürmesi açısından önemlidir. Bergama’da yer alan tümülüslerin yapısal özellikleri şu biçimdedir:
Yığma Tepe Tümülüsü
Çapı 158 m ve yüksekliği yaklaşık 35 m olan Yığma Tepe Tümülüsü, antik kentin Yukarı Şehir kısmında konumlanan Athena Tapınağı’nın uzun batı kenarı ve Zeus Sunağı’nın basamak tarafından ovaya doğru uzanan bir aksta yer almaktadır. Tümülüs hakkında Pausanias, onun Pergamon yakınında, Kaikos Ovası’nda yükselen, krepisli bir mezar tepesi olduğundan ve tepenin bronzdan çıplak bir kadın heykeliyle taçlandırıldığından bahsetmekte ve bu tepeyi Auge’nin mezarı olarak adlandırmaktadır. İlk kazıların 20. yy.’ın başında yapıldığı dönemde bu tümülüsün mezar odasına ulaşılamadığından, içyapısı hakkında bilgi edinilememiştir. 2014 yılından beri Almanya’nın Kiel Üniversitesi jeofizik uzmanlarından oluşan bir ekibin çalışmalarından, tümülüsün nasıl yükseltildiği ve tabakaların ne şekilde üst üste yığıldığı konularında bilgiler elde edilmiştir. 2017 kazı sezonunda yapılan sondaj kazılarında; tümülüs türü mezarın üzerine yığılan toprağın ve taşın 260.000 m3 olduğunu ortaya çıkmıştır. İlk sonuçlara göre daha erken bir tümülüsün üzerinde yükselen Yığma Tepe Tümülüs’ünün birden fazla evreyi kapsadığı anlaşılmaktadır. Tümülüsün etrafını çevreleyen 62 m genişliğindeki derin hendek, mezar yapısının anıtsal görünümünü daha da arttırmaktadır. Andezit bloklardan oluşan bir çevre duvarı, yığma tepeyi desteklemektedir. Tümülüsün krepisinin altında bulunmuş olan bir unguentarium dip parçası, M.Ö. 3./erken 2. yy’a tarihlendirilmektedir. Ancak tümülüsün Attalos krallarından birine ait olduğuna ilişkin bir kanıt henüz ele geçirilememiştir. Ancak, tahminlere göre Attalos Hanedanı’nın ata kültüyle ilgili olduğu ve tümülüsün nesiller boyunca kullanıldığına işaret düşünülmektedir. Yapılan çalışmalarda, Anadolu’daki Hellenistik Dönem krallarının tümülüs mezarları ile Orta Avrupa’daki demir çağına tarihlenen büyük mezar tümülüsleri arasında önemli benzerlikler olduğu anlaşılmıştır.
Maltepe Tümülüsü
Maltepe Tümülüsü, yaklaşık 170 m çapında ve 30 m yüksekliği ile Pergamon’un ikinci büyük tümülüsüdür. Yığma Tepe Tümülüsü gibi yüksek bir krepis ile çevrilmiş olan bu tümülüste, mezar odasına uzun bir dromos ile ulaşılmaktadır. Üç bölümden oluşan mezar odası, yığma toprak tepenin merkezinden kaydırılarak kuzeydoğusuna yapılmıştır. Bu tümülüsün batı dromos duvarı, Akropol’deki Traianeum’un doğu uzun tarafı ile aynı akstadır. Kesme blok taşlardan yapılan duvarın arkasına, destek amacıyla doldurulmuş olan harcın niteliği, tümülüsün tarihlenmesinde önemli bir kriterdir. Romalılara özgü bu yapı tekniğinin Pergamon’da ilk olarak Geç Hellenistik Dönem’de kullanıldığı kabul edilmektedir. Mezarda ele geçirilen lahit parçaları ve pişmiş topraktan küçük hayvan figürinleri, mezar odasının açıldığı Geç Roma Dönemi’ndeki ikincil gömülere işaret etmektedir.
İkiz Tepe Tümülüsü (Tümülüs 2, Tümülüs 3)
Hellenistik Dönem’e ait İkiz Tepe Tümülüsü, Pergamon’daki en küçük tümülüslerden olup çapları 30 m’dir Birbirlerine yakın olan her iki tümülüs de, Yığma Tepe Tümülüs’ünün batısında bulunmaktadır. Bunlardan Tümülüs 2 doğu, Tümülüs 3 ise batı taraftadır. Bu kesimde konumlanan iki tümülüsün de krepisi kesme blok taşlarla örülüdür. Gömünün bulunduğu andezit lahitler tümülüslerin merkezinde yer almaktadır.
Oldukça zengin buluntuları kapsayan Tümülüs 2’nin ölü hediyeleri arasında bir Herakles düğümü ve Nike figürü ile süslü meşe yapraklarından altın bir çelenk yine altından üretilen iki adet köpek başı, iki adet demir kılıç ve üzerinde Büyük İskender’in başının betimlendiği bir sikke yer almaktadır. Bu buluntuların yanı sıra ölen kişinin başının yanına iki tane de unguentarium konulmuştur. Tümülüs 2’nin tarihlendirilmesinde rol oynayan en geç buluntulardan unguentarium’lar bu tümülüsün M.Ö. 3. yy. ortasına, olasılıkla I. Eumenes Dönemi’ne (M.Ö. 263-241) tarihlenmesine katkı sağlamaktadır.
Tümülüs 3’ün mezar armağanları ise daha sadedir. Ölü armağanları arasında altın takı ya da silah yoktur. Bu tümülüste bulunan birkaç unguentarium da aynı döneme, yani M.Ö. 3. yy.’ın ortasına tarihlenmektedir.
İlyas Tepe Tümülüsü
Zeus Sunağı’nın doğu yönünden itibaren yaklaşık 1200 m doğuda konumlanan İlyas Tepe Tümülüsü, 37 m çapı ve 5 m’ye yaklaşan yüksekliğiyle nispeten küçük sayılmaktadır. Bu tümülüs, kentin baktığı ovada yükselen diğer tümülüslerin aksine, Pergamon’a diğer yönden gelenler üzerinde görsel bir etki yaratmaktadır. Düzgün bloklardan ve bir tonozdan oluşan mezar odasının mimarisi, Pergamon’da şimdiye kadar görülen en erken taş kemer mimarisini yansıtmaktadır. Tümülüsün mezar odasının metal bölümleri günümüze ulaşmamasına karşın, karmaşık bir sürgü mekanizmasına sahip olan iki kanatlı taş kapısı ise korunmuştur. Lahit gömünün bulunduğu mezar odasına ait yoğun kaplama levhaları daha eski mezarların varlığına işaret etmektedir. Gömütün başucunda bulunan bir unguentarium, M.Ö. 3. yy.’ın ikinci yarısına, I. Attalos Dönemi’ne (M.Ö.241-197) tarihlendirilmektedir. Bu mezardan çıkarılan insan kemiklerinin antropolojik incelemeleri, ölen kişinin 60-75 yaşları arasında, sportif ve güçlü bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Mezar odasının özenli işçiliği, odanın donanımı ve tümülüsün konumu dikkate alındığında, ölen kişinin yüksek statüde biri olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu duruma göre, mezar sahibinin I. Attalos’un ordusuna mensup bir asker, belki de general olabileceği düşünülmektedir.
Eumenes Kapısı Yakınındaki Tümülüs
Tipolojik açıdan İlyas Tepe Tümülüs’üne benzeyen güney kent kapısı (Eumenes Kapısı) yakınındaki bu tümülüsün, sadece mezar odası korunmuştur. Buradaki mezar odası, İlyas Tepe’dekinden daha küçük ve onun aksine gömülerin etrafı taş bir döşeme ile çevrilmiştir. Anılan bu tümülüsün, Eumenes Dönemi’ndeki kentin genişletilmesinden önce inşa edildiği düşünülmektedir.
X Tepe Tümülüsü
Maltepe’nin güneybatısında bulunan orta büyüklükte ve X-Tepe diye adlandırılan tümülüsün araştırılmasıyla ilgili olarak 2010 yılında Kiel Üniversitesi tarafından yeni jeodezi yöntemleri denenmiştir. Arkeolojik olarak Bergama Alman Kazı Başkanlığınca yorumlanması beklenmektedir.
Kaynaklar
Bergama Belediyesi (2017). Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Planı 2017-2021, İzmir.
Pirson, F., Scholl A. (2014). Pergamon Anadolu’da Hellenistik Bir Başkent, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Radt, W. (2001). Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Pergamon’daki En Büyük Tümülüsün Yapım Yöntemleri Araştırıldı
https://izmir.ktb.gov.tr/Eklenti/9482,bergama-kazisipdf.pdf?0
